Anneliese Meis, S.Sp.S.
Profesora de la Facultad de Teología
Pontificia Universidad Católica de Chile

Razón y amor en la teología medieval incipiente:
Aproximación desde la confluencia
de las fuentes griegas y latinas

RESUMEN

El presente estudio escoje un período de gran envergadura teológica y excepcionalmente sensible al problema razón y amor. En el siglo XII se va gestando la subjetividad moderna, de tanta relevancia para la Teología, pero, sobre todo, se produce aquella confluencia de fuentes latinas y griegas, que como problema requiere máxima atención, ya que su recepción patrística medieval es vital para la búsqueda de la verdad a través de la ciencia. Se estudian siete autores que remontan al siglo XII: -Hildegard von Bingen, Guillermo de St. Thierry, Ricardo de San Víctor-, pero tres le preceden: -Gregorio Magno, Juan Escoto Eriúgena, Anselmo de Canterbury- y uno los complementa: Buenaventura. La elección de estos autores ha permitido seguir de cerca la articulación del problema, su contextualización y las soluciones novedosas, de gran riqueza antropológica teológica.

ABSTRACT

This study selects a period of great theological depth and particularty sensitive to the issue of reason and love. The modern subjectivity, which has had enormous relevance for Theology, started to germinate during the XII century; the times of the convergence of the Latin and Greek sources. This required much attention, as their reception by the medieval patristic is essential for a proper search of the truth through the science. The article focuses on seven authors who date from the XII century. Hildegard von Binger, Willian of St. Thierry, Richard of Saint Victor, who are preceded by Gregory the Greta, John Scotus Eriungena, Anselm of Canterbury and Bonaventure. The selecction of these authors allows a close articulation of the problem, its contextualisation and novel solutions of great theological and anthropological richness.

---

(1) El presente estudio síntetiza los primeros resultados obtenidos por la investigación del Proyecto Fondecyt 1020470: El enigma del hombre a la luz de la confluencia de las fuentes griegas y latinas en Guillermo de St.Thierry y trasmitidos a nivel de postgrado de Licenciatura en Teología Dogmática, Facultad de Teología durante el primer semestre de 2002. Va anexado el Proyecto Especial DIPUC 2002-2003: "Racionalidad ardiente": Aproximación al problema razón y amor en la obra Scivias de Hildegard von Bingen y será completado por la Cooperación científica Internacional 2003-2004 que abordará, bajo la dirección del Profesor H. Drobner/Alemania, "El Problema de las fuentes: su recepeción patrística medieval".

(2) Cf. MARION J. L., Etant donné. Essai d´une phénoménlogie de la donation, 2.ed., Paris 1998;         [ Links ] ULRICH F., HOMO ABYSSUS. Das Wagnis der Seinsfrage, Einsiedeln 1961. (3) Se entiende por polaridad, el hecho de que poseo plenamente el ser sin agotarlo, tal como reflexiona Hans Urs von Balthasar a lo largo de su extensa obra. Cf. Intento de resumir mi pensamiento Communio 10 (1988) 284-288.        [ Links ]

(4) Cf. KERN U., Liebe als Erkenntnis und Konstruktion von Wirklichkeit. "Erinnerung" an ein stets aktuales Erkenntnispotential (Theologische Bibliothek Töpelmann, 109) Berlin-New York 2001, 295 pp.        [ Links ]

(5) HEIDEGGER M., Was heisst Denken, en Vorträge und Aufsätze, Pfullingen 1954, 129-143.        [ Links ]

(6) SCHELER M., Liebe und Erkenntnis, en, M. SCHELER, Von der Ganzheit des Menschen, Ausgewählte Schriften, hg. M. S.FRINGS, Bonn 1991, 73-94;         [ Links ] cf.J. DISSE, Liebe und Erkenntnis. Zur Geistmetaphysik Hans Urs von Balthasars, MThZ (1999) 219-227.        [ Links ]

(7) CONTRERAS J.P., Maurice Merleau-Ponty, La dialéctica como silencio y práctica encarnada, MENSAJE 487 (2000) 106-111;         [ Links ] Cf. ROSENBERGER M., Mit beherzter Vernunft: Fühlen und Denken in ihrer Bedeutung für das sittliche Urteil, MTZ 53 (2002) 59-72.        [ Links ]

(8) MARION J. L., La intencionalidad del amor, en homenaje a Emmanuel Lévinas, en Prolegómenos a la Caridad (Colección Esprit, con la colaboración del Instituto Emmanuel Mounier) Madrid 1993, 173 pp;         [ Links ] La paradoja de la persona, MENSAJE 486 (2000) 21-27.        [ Links ]

(9) Cf. ANDIA Y. de, "Eros" y "ágape": la divina pasión de amor, COMMUNIO 16 (1994) 418-438.         [ Links ]

(10) CODA P., El Agape como gracia y libertad en la raíz de la Teología y la práxis de los cristianos, Madrid-Buenos Aires-Santafé de Bogotá, Montevideo-Santiago 1996, pp.190        [ Links ]

(11) Cf. H. URS BALTHASAR, Gloria V, Madrid 1988, 563-575;.         [ Links ] Cf. SHERWIN M.S., Saint Thomas, Helen Keller, et la rationalité de l´amour, NOVA ET VETERA (2002) 21-32.        [ Links ]

(12) Cabe recordar el mismo aporte de Heidegger, M. Weber, y sobre todo, M. Scheler, pero también la dimensión carismática -Pablo- del "don de la razón" -Gregorio de Nisa- Cf. KERN U., Zum Charisma der Rationalität, TL 112 (1987) 865-881.        [ Links ]

(13) Cf. LANGER O.; Affekt und Ratio, en C. KASPER; K. SCHREINER (Hgg), ZisterziensischeSpiritualität: Theologische Grundlagen, St. Ottilien 1994, 33-52.        [ Links ]

(14) Cf. ENGELHARDT P., Erkenntnis, LM, 2, 2150s.

(15) WENNER F., Charite, Le XII siecle, DSp 3, 570-571.         [ Links ] cf. MARVAL P., Liebe V, TRE 21 (1991) 146-152        [ Links ]

(16) Cf. LANDGRAF A, Charité, DSp 3, 579; Cf. OESTERREICH P.L., Thomas von Aquins Lehre von der Liebe als menschliche Grundleidenschaft, ThPh 66 (1991) 90-97:         [ Links ] el autor subraya la mutua inhaesio. cf. p.92.

(17) CHENU M.D., La Théologie au douziéme Siécle (Etudes de Philosophie Médievale, 45) Paris 1957;         [ Links ] Cf. ROUGEMONT D. de, El amor y Occidente, 7. ed., Barcelona 1997;         [ Links ] BALADIER C., La philosophie de l´ amour et du désir au Moyen Age, Nouvelle Revue de Pscychoanalyse: Aimer etre aimé 49 (1994) 149-163;         [ Links ] GUTH K., Zum Verhältnis von Exegese und Philosophie im Zeitalter der Frühscholastik, RTAM 38( 1971) 121-136;         [ Links ] SCHMIDT M.A. Zur Trinitätslehre der Frühscholastik.Versuch einer problemgeschichtlichen Orientierung, TZ 40 (1984) 181-192.;         [ Links ] LAFONT G., Histoire théolgique de l´Eglise catholique et formes de la théologie, Paris 1994.        [ Links ]

(18) LECLERQ J., Initiation aux auteurs monastiques du Moyen Age. Le amour des lettres &le desir de Dieu, 2.ed., Paris 1968.        [ Links ]

(19) Cf. BEIERWALTES W., Eriugena.Studien zu seinen Quellen. Vorträge des Internationalen Eriugena-Colloquiums. Freiburg im Breisgau. 27-30.August 1979 (Abhandlungen der Heidelberger Akademie der Wissenschaften) Heidelberg 1980, 206 pp.        [ Links ]

(20) Hildegard von Bingen (1098-1179), cf. MATTHEI M., Genealogía espiritual y descendencia de Hildegardis de Bingen (1098-1179): La mujer en la perspectiva Benedictina, http://www.uchile.cl/facultades/filosofia/ publicaciones/cyber/cyber11/matthei.html;         [ Links ] PERNOUD R., Hildegarda de Bingen. Una conciencia inspirada del siglo XII. Barcelona, Buenos Aires-México 1998.         [ Links ] FLANAGAN S., Hildegard of Bingen, 1098-1179. A visionary Life, London New York 1989, 227 pp.        [ Links ]

(21) Guillermo de St.Thierry (1075 (1080)-1148) Cf. BLOMMESTIJN H., Guillaume de Saint-Thierry, DSp XII/ 2, 2389-2405.        [ Links ]

(22) Ricardo de San Víctor (?- 1173) cf. ARIAS REYERO M., "Al principio amaba el amor". La doctrina de la Trinidad en Ricardo de San Víctor, TV 31 (1990) 163-190.        [ Links ]

(23) Gregorio Magno (c.540-604) cf. DAGENS C., Saint Grégoire le Grand. Culture et expérience chrétiennes, Paris 1977, 475pp.        [ Links ]

(24) Juan Escoto Eriugena (800- 877) cf. ROQUES R., Jean Scot (Erigéne), DSp VIII, 735-761.        [ Links ]

(25) Anselmo de Canterbury (1033- 1109) Cf. HOEGEN M., L´attualitá filosofica di Anselmo d´ Aosta, Roma 1990, 143-228.        [ Links ]

(26) Buenaventura (1217-1274) cf. LONGPRE E., Bonaventure (saint) DSp I, 1768- 1843.         [ Links ]

(27) Cf. KOCH J., Augustinischer und Dionysischer Neoplatonismus und das Mittelalter, ZPh 48 (1956-57) 117-133;         [ Links ] especialmente, 119: llama la atención que Dionisio es comentado a lo largo de todo el período medieval, mientras de Agustín no se posee ningún comentario, debido a que desarrolla los problemas en sus escritos, de tal modo, que deja participar al lector en el desarrollode sus ideas.

(28) LAFONT G., o. c., 107-208.

(29) SCHAMBECK M., Contemplatio als Missio. Zu einem Schlüsselphänomen bei Gregor dem Grossen (Studien zu systematischen und spirtuellen Theologie, 25) Würzburg 1999;         [ Links ] - LAPORTE J., Une theologie systematique chez Gregoire? en Colloques internationaux, Gregoire Le Grand, Paris 1986, 235 -243.         [ Links ] RAMOS-LISSON D., en torno a la exégesis de San Gregorio Magno sobre el "Cantar de los Cantares", TV 42(2001) 241-265;         [ Links ] DOUCET M., Ontologie et economie dans la theologie de Grégoire le grand. L´episode du buisson ardent(Exode 3, 1-14), en Colloques internationaux, Gregoire Le Grand, Paris 1986, 227- 233.        [ Links ]

(30) In Euan Hom XXVII, 4, CCHR 141, 232, 73-87. Si mens uestra appetit quod demulcet, prius bibite quod dolet. Sic sic per amarum poculum confectionis peruenitur ad gaudium salutis. Iam non dicam uos seruos, quia servus nescit quid faciat dominus eius. Vos autem dixi amicos, quia omnia quaecunque audiui a Patre meo, nota feci uobis. Quae sunt omnia quae audiuit a Patre suo, quae nota fieri uoluit seruis suis, ut eos efficeret amicos suos, nisi gaudia internae claritatis, nisi illa festa supernae patriae, quae nostris cotidie mentibus per aspirationem sui amoris imprimit? Dum enim audita supercoelestia amamus, amata iam nouimus, quia amor ipse notia esta. Omnia ergo eis nota fecerat, qui a terrenis desideriis immutati, amoris summi facibus ardebant. Istos uero amicos dei aspexerat Propheta, cum dicebat: Mihi autem nimis honorificati sunt amici tui, Deus. Amicus enim quasi animi custos uocatur. -Para el Origen y Sitz im Leben de las Homilias vale que Gregorio mismo informa sobre el origen de aquellas 40 homilías, que hizo desde noviembre 590 hasta primavera del 592 en diferentes Iglesias romanas. Debido a su débil salud Gregorio dejó escribir las primera 20 homilías y leerlas en su presencia en la iglesia, mientras el segundo libro abarca aquellas homilías hechas por él mismo, cuyo manuscrito el Papa posteriormente revisó igual como lo hizo con las 20 primeras. Se trata, por consiguiente, de unas homilías de los primeros años y medio de su pontificado. Cf. FIEDROWICZ M., Das Kirchenverständnis Gregor des Grossen: eine Untersuchung seiner exegetischen und homiletischen Werke, Freiburg 1995, 21.        [ Links ]

(31) CATRY P., Désir et amour de Dieu chez saint Grégoire le Grand, RechAug 10 (1975) 269-303, especialmente, 290-296.        [ Links ]

(32) In Euan Hom XXVII, 4, CCHR 141, 117, 7-9:         [ Links ] Nemo enim proprie ad semetipsum habere caritatem dicitur, sed dilectione se in alterum tendit, ut esse caritas possit.

(33) PL 75, 927D-928A. Cf. CATRY P., Désir et amour de Dieu, 295, n.172. -Es preferible la variante caridad a la de claridad33, ya que permite apreciar mejor la índole relacional propia de la caridad, es decir, el nexo entre el espíritu-mente-, pese a que la edición crítica prefiere claritas.

(34) BELANGER R, Anthropologie et Parole de Dieu dans le commentaire de Gregoire Le Grand sur le Cantique des Cantiques, en Colloques internationaux de CNRS, Gregoire Le Grand, Paris 1986, 245-254.        [ Links ]

(35) Cf. DISSE J., o. c., 222, n.41. quien afirma lo contrario, al constatar, que "Balthasar kehrt gewissermassen den Satz Gregors des Grossen: Amor ipse notia est, um".

(36) Cf. GAILLARD J., Feu, DS V, 245- 273.

(37) GREGORIO DE NISA, An et res 97B: ga;r ginwvskousi ginwvskei de;eJauto;to qei ‘on hJ de; gnw ‘si~ajgavph givnetai.Cf. MEIS A., El significado teológico de hJ de; gnw ‘si~ajgavph givnetai (De an et res, PG 46, 96.37) de Gregorio de Nisa y su recepción por Guillermo de Saint Thierry TV 43 (2002) 285-302.        [ Links ]

(38) BEIERWALTES W., Eriugena. Studien zu seinen Quellen. Vorträge des III. Internationalen Eriugena-Colloquiums. Freiburg im Breisgau. 27-30. August 1979 (Abhandlungen der Heidelberger Akademie der Wissenschaften) Heidelberg 1980, 206 pp.        [ Links ]

(39) IOHANNEIS SCOTTI SEU ERIVGENAE, PERIPHYSEON I (CCHR111) TURNOLT 1996,3270-3496 cf. ROQUES R., Jean Scot (Erigéne), DSp VIII, 735-761.        [ Links ]

(40) Cf. SCHRIMPF G., Das Werk des Johannes Scottus Eriugena im Rahmen des Wissenschaftsverständnisses seiner Zeit Eine Einführung zu Periphyseon (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, Neue Folge, 23) Münster 1982, 132ss;         [ Links ] IDEM., Johannes Scottus Eriugena und die Rezeption des Martianus Capella im karolingischen Bildungswesen, en BEIERWALTES W., (Hrg), Eriugena . Studien zu seinen Quellen. Vorträge des III. Internationalen Eriugena-Colloquiums, Freiburg im Breisgau 27.-30. August 1979, 135-148.         [ Links ] Cf. FORTUNY F. J., Juan Escoto Eriúgena: subjetividad divina y teología negativa, TV 43 (2002). 228-250        [ Links ]

(41) Cf. BEIERWALTES W., Eriugena. Studien zu seinen Quellen, 206 pp;         [ Links ] KOCH J., Augustinischer und Dionysischer Neuplatonismus und das Mittelalter, PhJ 48 (1956-57) 117-133.        [ Links ]

(42) DN I, CCHR111, 105, 3270: A. Hoc quoque clare perspicio. Et iam nunc nullam kategoriam in deum cadere incunctanter intelligo.

(43) DN I, CCHR111, 105, 3272-78: N.Quid igitur? Num eadem ratione debemus inspicere omnium uerborum quae sancta scriptura de diuina natura praedicat uirtutem, ut nil aliud per ea aestimemus significari praeter ipsam simplicem incommutabilem incomprehensibilemque omni intelectu ac lectu ac significatione diuinam essentiam et plus quam essentiam?

(44) DN I, CCHR111, 105, 3276-3284: Verbi gratia, dum audimus deum uelle et amare aut diligere, uidere, audire caeteraque uerba quae de eo praedicari possunt, nil aliud oportet nos cogitare nisi ineffabilem ipsius essentiam atque uirtutem connaturalibus nobis significationibus suaderi, ne in tantum uera ac pia christiana religio de creatore omnium sileat ut nil de eo fari audeat ad simplicium animorum instructionem aereticorumque semper ueritati insidiantium eamque eruere laborantium minusque in ea eruditos fallere appetentiuum refellendas astutias.

(45) DN I, CCHR111, 105, 3284-3288: Non aliud itaque deo esse et uelle et facere et amare et diligere et uidere caeteraque huiusmodi quae de eo, ut diximus, possunt praedicari, sed haec omnia in ipso unum id ipsumque accipiendum suamque ineffabilem essentiam eo modo quo se significari sinit insinuant. (46) DN I, CCHR111, 106, 3303-3308: Nec in talibus deceptum te reor; ita enim sunt ut arbitraris. Primum igitur hanc amoris diffinitionem accipe: Amor est connexio ac uinculum, quo omnium rerum uniuersitas ineffabili amicitia insolubilique unitate copulatur-DN I, CCHR111, 105, 3289-106, 3297: Non aliud quidem. Vbi enim est uera et aeterna et insolubilis per se ipsam simplicitas, ibi aliud et aliud et multum diuersumque fieri impossibile est. Vellem tamen apertiusmihi suadeas ut clare uideam, dum audio deum amare uel amari, nil aliud nisi ipsius naturam sine ullo motu amantis uel amati intelligam. Cum enim hoc mihi fuerit suasum, nequaquam haesitabo ubicunque legero seu audiero ipsum uelle uel desiderare et desiderari, deligere et deligi, uidere et uideri, appetere et appeti, mouere similiter et moueri.

(47) DN I, CCHR111, 106, 3306-3308. Potest et sic diffiniri: Amor est naturalis motus omnium rerum quae in motu sunt finis quietaque statio, ultra quam nullus creaturae progreditur motus.

(48) DN I, CCHR111, 106, 3308-3314: His diffinitionibus aperte sanctus Dionysius astipulatur in amatoriis omnis sic dicens: "Amorem, siue diuinum siue angelicum siue intellectualem siue animalem siue naturalem dicamus, unitiuam quandam et continuatiuam intelligamus uirtutem superiora quidem mouentem in prouidentiam inferiorum, et aequiformia iterum in sociabilem uicissitudinem, et nouissima subiecta ad meliorum et superpositorum conuersionem".

(49) DN I, CCHR111, 107, 3329-3332: Merito ergo amor deus dicitur, quia omnis amoris causa est et per omnia diffunditur, et in unum colligit omnia et ad se ipsum ineffabili regressu reuoluitur, totiusque creaturae amatorios motus in se ipso terminat.

(50) DN I, CCHR111, 107, 3332-3341: Ipsa quoque diuinae naturae in omnia quae in ea et ab ea sunt diffusio omnia amare dicitur, non quia ullo modo diffundatur quod omni motu caret omniaque simul implet, sed quia rationabílis mentis contuitum per omnia diffundit et mouet, dum diffusionis et motus animi causa sit ad eum inquirendum et inueniendum et quantum possibile est intelligendum, qui omnia implet ut sint et uniuersalis ueluti amoris pacifica copulatione in unitatem inseparabilem, quae est quod ipse est, uniuersa colligit et inseparabiliter comprehendit.

(51) DN I, CCHR111, 107, 3341-3354 Amari item dicitur ab omnibus quae ab eo sunt, non quod ab eis aliquid patiatur qui solus impassibilis est, sed quia eum omnia appetunt ipsiusque pulchritudo omnia ad se attrahit. Ipse enim solus uere amabilis est, quia solus summa ac uera bonitas et pulchritudo est. Omne siquidem quodcunque in creaturis uere bonum uereque pulchrum amabileque intelligitur ipse est. Sicut enim nullum bonum essentiale est, ita nullum pulchrum seu amabile essentiale praeter ipsum solum. Sicut ergo lapis ille, qui dicitur magnetes, quamuis naturali sua uirtute ferrum sibimet propinquans ad se attrahat, nullo modo tamen ut hoc faciat se ipsum mouet aut a ferro aliquid patitur quod ad se attrahit, ita rerum omnium causa omnia quae ex se sunt ad se ipsam reducit sine ullo sui motu sed sola suae pulchritudinis uirtute.

(52) DN I, CCHR111, 107, 3353-3356: Hinc idem "sanctus Dionisius inter caetera ait: ‘Quare autem theologi deum aliquando quidem amorem, aliquando uero delectionem, aliquando amabile et delectabile euocant?’

(53) DN I, CCHR111, 108, 3386-3395: Quid dicam de artibus, quas sapientes liberales appellant disciplinas, quae dum in semet ipsis per semet ipsas plenae integrae immutabilesque permanent, moueri tamen dicuntur quando rationabilis animi contuitum ad se quaerendas, inueniendas permouent, et ad se considerandas attrahunt ita ut et ipsae dum per se, ut diximus, immutabiles sunt, moueri tamen in mentibus sapientum uideantur cum eas moueant. Et multa alia in quibus diuinae uirtutis obscura conspicitur similitudo.

(54) DN I, CCHR111, 109, 3402-4305; Deus itaque per se ipsum amor est, per se ipsum uisio, per se ipsum motus, et tamen neque motus est neque uisio neque amor sed plus quam amor, plus quam uisio, plus quam motus.

(55) DN I, CCHR111, 109, 3424-3425: Verius enim negatur deus quid eorum quae de eo praedicantur esse quam affirmatur esse.

(56) DN I, CCHR111, 109, 3426-3428: Deinde super omne quod de eo praedicatur superessentialis natura, quae omnia creat et non creatur, superessentialiter superlaudanda est.

(57) DN I, CCHR111, 110, 3435-3440: Si ergo se ipsam sancta trinitas in nobis et in se ipsa amat se ipsam et uidet et mouet, pro certo a se ipsa amatur, uidetur, mouetur secundum excellentissimum modum nulli creaturae cognitum, quo se ipsam et amat et uidet et mouet, et a se ipsa in se ipsa et in creaturis suis amatur, uidetur, mouetur, cum sit super omnia quae de se dicuntur.

(58) DN I, CCHR111, 110, 3440-3441: De ineffabili enim quis et quid potest fari?

(59) Este triple paso lo acompaña el autor por la símbología frecuente del fuego. Cf. JEAUNEAU E.,Jean Scot et la métaphysiu que feu, en Etudes érigíniennes, Paris 1987, 750 pp.        [ Links ]

(60) Jean Scot, Homélie sur le prologue de Jean, ed.E. Jeauneau (SC 151) Paris 1969, 266.

(61) DN I, CCHR111, 109, 3428- 110, 3434: Quod ergo deus uerbum caro factum suis discipulis ait -" Non uos estis qui loquimini, sed spiritus patris qui o loquitur in uobis" - uera ratio cogit nos de aliis similibus similiter credere, dicere, intelligere: Non uos estis qui amatis, qui uidetis, qui mouetis, sed spiritus patris, qui loquitur in uobis ueritatem de me et patre meo et se ipso, ipse amat et uidet me et patrem meum et se ipsum in uobis,

(62) DN I, CCHR111, 109, 110, 3434-3435: et mouet se ipsum in uobis ut diligatis me et patrem meum.

(63) SC, 151, 266, 24-26: non uos estis qui intelligitis me, sed ego ipse in uobis per spiritum meum meipsum intelligo, quia uos non estis substantialis lux, sed participatio per se subsistentis luminis. Cf. Mt 10, 20.

(64) KIENZLER K., Glauben und Denken bei Anselm von Canterbury, Freiburg-Basel-Wien 1981, 71-158;         [ Links ] HUBERT A., Teología monástica y teología escolástica: el aporte de San Anselmo de Canterbury, Anales Concepción (2000) 45-60.        [ Links ]

(65) Cf. M. HOEGEN, Einführung, en L´ attualitá filosofica di Anselmo d´ Aosta, Roma 1990, 5-10; 143-228.        [ Links ]

(66) Cf. M. CORBIN, Priere et raison de la foi. Intruduction a l´oeuvre de Saint Anselme de Cantorbery, Paris 1992, 430-445        [ Links ]

(67) Cf. L´ oeuvre de S.Anselme de Cantorbery I, (ed.M.Corbin), Paris1986, 77-79;         [ Links ] Cf.SALMANN E., Korreflexive Vernunft und Theonome Weisheit in der Logik von Monologion und Proslogion, en M. HOEGEN, L´ attualitá filosofica di Anselmo d´ Aosta, Roma 1990, 176-180.        [ Links ]

(68) M 64: Videtur mihi huius tam sublimis rei secretum transcendere omnem intellectus aciem humani- quamvis sic intellectu penetrari non possint, ut et verbis valeant explicari, nullatenus tamen certudinis eorum nutat soliditas. Nam si superior consideratio rationabiliter comprehendit incomprensibile esse, quomodo eadem summa sapientia sciat ea quae fecit, de quibus tam multa nos scire necesse est.

(69) M 65: Sic igitur illa natura et ineffabilis est, quia per verba sicuti est nullatenus valet intimari; et falsum non est, si quid de illa ratione docente per aliud velut in aenigmate potest aestimari.

(70) M 66: Cum igitur pateat quia nihil de hac natura possit percipi per suam proprietatem sed per aliud.

(71) M 66: certum est quia per illud magis ad eius cognitionem acceditur, quod illi magis per similitudinem propinquat

(72) M 66: quidquid enim inter creata constat illi esse similius, id necesse est esse natura prastantius. Quapropter id et per maiorem similitudinem plus iuvat mentem indagantem summae veritati propinquare, et per excellentiorem creatam essentiam plus docet, quid de creante mens ipsa debeat aestimare.

(73) M 66: Patet itaque quia, sicut sola est mens rationalis inter omnes creaturas, quae ad eius investigationem assurgere valeat, ita nihilominus cadem sola est, per guam maxime ipsamet ad ciusdem inventionem proficere queat. Nam iam cognitum est, quia hace illi maxime per naturalis essentiae propinquat similitudinem.

(74) M 66: Quid igitur apertius quam quia mens rationalis quanto studiosius ad se discendum intendit, tanto efficacius ad illius cognitionem ascendit; et quanto scipsam intueri negligit, tanto ab eius speculatione descendit?

(75) SALMANN E., o. c., 180: No se debe olvidar que la vuelta del pensar sobre sí mismo en M 67 no se fundamenta, como tampoco se lo hace con la afirmación del primado de Dios en M 33. Queda en evidencia solo que el pensar, se trasciende cada vez más en la medida en que se escucha a sí mismo y reflexiona y se realiza mejor su ser propio, recibido como tarea, en la medida en que el pensar sale de sí a través del éxtasis. Esta idea está en el trasfondo de M 67s, pero a modo de afirmación más que de una argumentación seria conclusiva

(76) M 67: Aptissime igitur ipsa sibimet esse velut "speculum" dici potest.

(77) M 67: in quo speculetur it ita dicam imaginem eius, quam "facie ad faciem" videre nequit.

(78) M 67 Nam si mens ipsa sola ex omnibus quae facta sunt, sui memor et intelligens et amans esse potest: non video cur negetur esse in illa vera imago illius essentiae, quae per sui memoriam et intelligentiam et amorem in trinitate ineffabili consistit.

(79) M 67 Aut certe inde verius esse illius se probat imaginem, quia illius potest esse memor, illam intelligere et amare. In quo enim maior est et illi similior, in eo verior illius esse imago cognoscitur.

(80) M 67 Omnino autem cogitari non potest rationali creaturae naturatiter esse datum aliquid tam praecipuum tamque simile summae sapientiae,

(81) M 67 quam hoc quia potest reminisci et intelligere et amare id, quod optimum et maximum est omnium.

(82) M 67 Nihil igitur aliud est inditum alicui creaturae, quod sic praeferat imaginem creatoris.

(83) M 68 Consequi itaque videtur quia rationalis creatura nihil tantum debet studere, quam hane imaginem sibi per naturalem potentiam impressam per voluntarium effectum exprimere.

(84) M 68: Etenim praeter hoc quia creanti se debet hoc ipsum quod est:

(85) M 68: hinc quoque quia nil tam praecipuum posse quam reminisci et intelligere et amare summum bonum cognoscitur, nimirum nihil tam praecipue debere velle convincitur.

(86) M 68: Quis enim neget quaecumque meliora sunt in potestate, ea magis esse debere in voluntate?

(87) M 68: Denique rationali naturae non est aliud esse rationalem, quam posse, discernere iustum a non iusto, verum a non vero, bonum a non bono, magis bonum a minus bono

(88) M 68 Hoc autem posse omnino inutile illi est et supervacuum, nisi quod discernit amet aut reprobet secundum verae discretionis iudicium.

(89) M 68: Hine itaque satis patenter videtur omne rationale ad hoc existere, ut sicut ratione discretionis aliquid magis vel minus bonum sive non bonum iudicat, ita magis vel minus id amet aut respuat.

(90) M 68: Nihil igitur apertius quam rationalem creaturem ad hoc esse factam, ut summam essentiam amet super omnia bona, sicut ipsa est summum bonum; immo ut nihil amet nisi illam aut propter illam, quia illa est bona per se, et nihil aliud est bonum nisi per illam.

(91) M 68: Amare autem eam nequit, nisi eius reminisci et eam studuerit intelligere.

(92) M 68: Clarum ergo est rationalem creaturam totum suum posse et velle ad memorandum et intelligendum et amandum summum bonum impendere debere, ad quod ipsum esse suum se cognoscit habere.

(93) Según J. DISSE, o.c., 218 Balthasar iría contra la concepción trinitaria de Anselmo, lo cual significa un juicio poco acorde a los textos analizados.

(94) ULRICH F., Cur non video praesentem? Zur Implikation der "griechischen" und "lateinischen" Denkform bei Anselm und Scotus Erigena, FZPT 22 (1975)70-170.        [ Links ]

(95) Según B. J. HILBERATH, Das Athanasianische Glaubensbekenntnis in der Auslegung Hildegards von Bingen. Bemerkungen zur Trinitätslehre, ThPh 63(1988) 321-341,         [ Links ] especialmente 321, esto es un dato asombroso.

(96) KÜHNE U., Die Konstruktion prophetischen Sprechens. Hildegards Sicht der eigenen Rolle als Autorin, FZTP 113(1999) 67-78.        [ Links ]

(97) GÖSEBRINK H. M., "Ich sah einer sehr grossen Glanz". Vision des Selbstverständnis und Vision der Theologie bei Hildegard von Bingen, Erbe und Auftrag 74 (1998)9-27.         [ Links ] WIDMER B., Heilsordnung und Zeitgeschehen in der Mystik Hildegards von Bingen (Basler Beiträge zur Geschichtswissenschaft, 52) Basel Stuttgart 1955, 286 pp.        [ Links ]

(98) Merkwürdig comenta Goethe, después de haber leido algún escrito de la autora

(99) Cf. FLANAGAN S., Hildegard of Bingen, 1098-1179. A visionary Life, London New York 1989, 227pp;         [ Links ] MEIER C., Eriugena im Nonnenkloster? Überlegungen zum Verhältnis von Prophetentum und Werkgestalt in den figmenta prophetica Hildegards von Bingen, Frühchristlichen Studien 19 (1985) 466-496.        [ Links ]

(100) El más reciente análisis de Scivis, primera parte de la gran trilogía, que aborda también el Liber Vitae Meritorum y el Liber Divinorum Operum es de ZÖLLER M., Gott weist dem Volke seine Wege. Die theologische Konzeption des <Liber Scivias> der Hildegrad von Bingen (1098-1179) (TSTP, 11) Tübingen, Basel 1997, 610 s.         [ Links ] Cf. HILDEGARDA DE BINGEN, Scivias: Conoce los caminos, Madrid 1999.        [ Links ]

(101) Sc II, CCHR 43, 124, 23-30: Hic est sensus misteriorum Dei ut discrete cernatur et intellegatur quae sit plenitudo illa quae numquam uisa est in ortu et in qua nullus defectus est illi acutae fortitudini quae plantauit omnes riuulos fortium. Nam si Dominus uacuus esset propriae uiriditatis suae, quid tunc esset opus illius? Videlicet uanum. Ideoque in pleno opere cernitur quis fabricator sit.

(102) CHAVEZ ALVAREZ F., "Die brennende Vernunft". Studien zur Semantik der rationalitas" bei Hildegard von Bingen ( Mystik in Geschichte und Gegenwart). Texte und Untersuchungen, Abt.I: Christliche Mystik, 8), Stuttgart-Bad Cannstatt 1991, 282 pp.        [ Links ]

(103) Sc II, CCHR 43, 124, 13-21: DEINDE VIDI serenissimam lucem et in ipsa sapphirini coloris speciem hominis, quae tota suauissimo rutilante igne flagrabat. Et illa serena lux perfudit totum illum rutilantem ignem, et ille rutilans ignis totam illam serenam lucem, ac eadem serena lux et idem rutilans ignis totam speciem eiusdem hominis, ita lumen unum in una ui possibilitatisexsistentes. Et iterum audiui candem uiuentem lucem mihi dicentem.

(104) Sc II, CCHR 43, 125, 31-37: Quapropter uides serenissimam lucem, quae sine macula illusionis, defectionis ac fallaciae designat Patrem, et in ipsa sapphirini coloris speciem hominis, quae sine macula obduirationis, inuidiae et iniquitatis declarat Filium, ante tempora secundum diuinitatem a Patre genitum,

(105) Sc II, CCHR 43, 125, 34-37: declarat Filium, ante tempora secundum diuinitatem a Patre genitum, sed post in tempore secundum humanitatem in mundo incarnatum;

(106) Sc II, CCHR 43, 125, 37-41: quae tota suauissimo rutilante igne flagrat, qui ignis sine niacula ariditatis, mortalitatis atque tenebrositatis demonstrat Spiritum sanctum, de quo idem Vnigenitus Dei secundum carnem conceptus et de Virgine temporaliter natus, lumen uerae claritatis mundo infudit.

(107) Sc II, CCHR 43, 125, 41-46: Sed quod illa serena lux perfundit totum illum rutilantem ignem, et ille rutilans ignis totam illam serenam lucem, ac eadem serena lux et idem rutilans ignis totam speciem eiusdem hominis, ita lumen unum in una ui possibilitatis exsistentes:

(108) Sc II, CCHR 43, 126, 66-70: Vnde numquam obliuiscatur homo me solum Deum in his tribus personis inuocare, quia eas propterea ostendi homini, ut homo tanto acutius in amore meo ardeat, cum propter amorem eius misi Filium meum in mundum, quemadmodum Iohannes dilectus meus protestatur dicens.

(109) Sc II, CCHR 43, 126, 71-127, 110.

(110) Sc II, CCHR 43, 127, 110-184.

(111) GÖSEBRINK H. M., "So leuchter der befreite Mensch in Gott und Gott im Menschen. Edelsteine als Symbole des Heils bei Hildegard von Bingen, GuL71 (l998) 346-361.        [ Links ]

(112) Ep XLVII, PL 197, 230A: Deus quosque igneam rationalitatem animae-immisit, pero quod in carne et sanguine velut cibus per ignem confortatur et solidatur. Cf. KERN U., o.c., 21.

(113) Sc II, CCHR 43, 127, 99.

(114) Sc II, CCHR 43, 127, 87

(115) Sc II, CCHR 43, 131, 204-233.

(116) Sc II, CCHR 43, 132, 234-236: Sed qui uigilantibus oculis uidet et sonantibus auribus audit, hic mysticis uerbis meis osculum amplexionis praebeat, quae de me uiuente emanant.

(117) Cf. H. URS VON BALTHASAR, Einleitung, Wilhelm von St.Thierry, Der Spiegel des Glaubens (Christliche Meister, 12) Einsiedeln 1981, 11-14.         [ Links ] - quien cita a L. Bouyer Guillermo de Thierry, en latín Guillelmus a Sanctus Theodoricus.

(118) Cf. J. DECHANET, Guillaume de Saint Thierry, 61-97. - Guillermo se refiere a la "luz de Oriente"en su Epistula de Oro 1 (SC, 223) 144. Retoma la tradición alejandrina de Orígenes y de los capadocios. Se hace notar también un trato benévolo de la filosofía pagana, griega, sobre todo, de Platón y Plotino, por lo cual se suele hablar del "platonismo del siglo XII". - Pero Guillermo es capaz de entretejer ambas tradiciones de tal modo que surge algo nuevo Cf. M. ROUGE, Doctrine et expérience de l´eucaristie chez Guillame de Saint-Thierry (Théologie Historique, 111) Paris 1999,         [ Links ] 7. n 2., Guillermo llegó a ser objeto de una especie de "Guillelmologie".

(119) Cf.J. LECLERQ, Etudes récentes sur Guillaume de Saint-Thierry, Bulletin de philosophie médiévale, 19 (1977);         [ Links ] M. ROUGE, Doctrine et expérience de l´eucaristie chez Guillame de Saint-Thierry (Théologie Historique, 111) Paris 1999;         [ Links ] Ruh K., Amor deficiens and Amor desiderriiin der Hohenliedauslegung Wilhlems von St.Thierry, Ons Geestelijk 63/ 64 (1989-1990) 70-88.         [ Links ] - La cronología de las obras de Guillermo. No está fijada definitivamente. De hecho está relativamente poco estudiado el asunto.

(120) DA 21 Visus ergo ad videndum Deum naturale lumen animae, ab auctore naturae creatus, caritas est.

(121) DA 21 Sunt autem duo oculi in hoc visu, ad lumen quod Deus est videndum naturali quadam intentione semper palpitantes, amor et ratio. Cum alter conatur sine altero, non tantum [al. adeo] proficit; cum invicem se adjuvant, multum possunt, scilicet cum unus oculus efficiuntur, de quo dicit sponsus in Canticis: Vulnerasti cor meum, o amica mea, in uno oculorum tuorum (Cant. IV, 9). RUH K., Die Augen der Liebe bei Wilhelm von St.Thierry, TZ 45 (1989) 103-114.

(122) La influencia de Dionisio Areopgita puede apreciarse, sobre todo, en las Meditaciones, pero está omnipresente en toda la obra guillermiana.

(123) DA 21, PL 184, 393B: Habet etiam ratio suos quosdam tramites certos, et directas semitas quibus incedit: In tantum enim solummodo potest invenire quid est, in quantum invenit quid non est.

(124) DA 21, PL 184, 393B: amor autem suo defectu plus proficit, sui ignorantia plus apprehendit.

(125) Así lo defiende un estudioso de tanta calidad como Verdeuyen VERDEYEN P., La Theologie Mystique de Guillaume de Saint-Thierry, Paris 1990.        [ Links ]

(126) DA 21, PL 184, 393B: amor postponens quod non est, in eo quod est gaudet deficere

(127) DA 21, PL 184, 393BC: Inde quippe processit; et naturaliter in suum spirat principium.

(128) Med III, SC, 324, Stans autem coram te sicut pauper, mendicus et caecus, sicut tu vides me non videntem te, plenum desiderio tuo pectus, totumque me quidquid sum, quidquid possum, quidquid scio, et hoc ipsum quod post te langueo et deficio, offero tibi; sed ubi te inveniam non invenio.

(129) Med III, SC, 324, 76, 8-10: intellectu comprehendat non comprehendendo majestatem diuinae incomprehensibilitatis.

130) Med III, SC, 324: Quod ut aliquantum nobis dilucidius pateat, de visu et naturali ejus potentia videndum est, quid habeat physicus intellectus. Omnis [Col. 0213B] sensus corporeus, ut sensus sit et sentiat, oportet ut quadam sensibili affectione aliquomodo mutetur in id quod sentit; visus scilicet in hoc quod ei fit visibile, auditus in audibile; sicque de reliquis. Alioqui nec sentit, nec sensus est. Nisi enim rem sensam, sensu rationi renuntiante, anima sentientis quadam sui transformatione mutetur in rem,

(131) Med III, SC, 324: vel rei qualitatem quae sentitur; nec sensus est, nec sentire potest.

(132) Med III, SC, 324 Ubi es, Domine, ubi es? Et ubi, Domine, non es. Scio certe et certe certus sum quia hic modo mecum es, in quo movemur et sumus; et ex cujus saluberrima praesentia ardet et deficit in salutare tuum anima mea. Scio certe verissime, sentio saluberrime, te esse mecum; scio et sentio, adoro, et gratias ago.

(133) Med III, SC, 324: Ideoque si sentit, amore qui sensus suus est, Deum bonum; et amat, quia bonum: non hoc potest, nisi bono ipsi affectu communicans, et ipsa bona efficiatur. Si ad sensum animae revertatur, nonne hoc est, quod Paulus dicit: Gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur? [Col. 0213C] (II Cor. III.) Sic enim est quodammodo de sensu animae. Sensus enim animae amor est: per hunc sive cum mulcetur, sive cum offenditur, sentit quidquid sentit. Cum per hunc in aliquid anima extenditur, quadam sui transformatione in id quod amat transmutatur: non quod idem sit in natura, sed affectu rei amatae conformatur, utpote non bonum aliquem amare potest, quia bonus est, nisi et ipsa in ipso bono bona efficiatur. Nonne hoc est: Sentite de Domino in bonitate? (Sap. I.) Et Sapientia: Scire enim te, sensus est consummatus (Sap. VI). Et Apostolus: Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Jesu (Philip. II).

(134) Med III, SC, 324: Haec est caritas, qua qui diligit, in Deo manet, et Deus in eo (I Joan. IV). O caritas, caritas, quae usque huc nos adduxisti, ut, amando Deum, et Filium [Col. 0213D] Dei, dii et filii et Dei nominemur et simus. Etsi nondum apparet, quod erimus, cum apparuerit, similes ei erimus: quia videbimus eum sicuti est (I Joan. III).

(135) Med III, SC, 324: Domine, bonum est nos hic esse; libet hic immorari; et utinam liceret immori! Sed meditantibus et loquentibus et scribentibus de te, da, quaeso, sensus sobrios, verba circumcisa et disciplinata; cor ardens de te, o Jesu, in apertionem Scripturarum, quae de te sunt. Ignosce, Domine, ignosce; amor amoris tui agit me; tu scis, tu vides. Non sum scrutator majestatis tuae, sed pauper gratiae tuae. Obsecro te per dulcedinem tuae dulcissimae mansuetudinis, non opprimat me majestas tua; sed sublevet gratia tua. Ignosce, inquam, quiaproprium est fidei desiderium visio Dei: hic in aenigmate, ibi vero facie [Col. 0214A] ad faciem. Non enim praesumas, neque confidas, o homo, neque hic stes, quisquis vir desideriorum es, sicut Daniel; nec dicas, sufficit. Quidquid hic de Deo sentis, quidquid vides, quidquid de eo hic te docet fides, aenigma est: aliud quidem obscurius, aliud autem expressius. Et ipsum tamen quam dulce sit, cum adest; quam desiderabile, cum videtur deesse; sciunt, qui sentiunt. Hic est enim calculus habens nomen scriptum, quod nemo scit, nisi quia accepit (Apoc. II).

(136) Med III, SC, 324, et Trinitas unitatis, [Col. 0214D] ut pio et sobrio intellectu comprehendat non comprehendendo majestatem divinae incomprehensibilitatis. Sicque gustans et videns quam suavis est Dominus, repente sic totus gustando dulcedinem ejus dulcescit, sic vivendo lucem veritatis ejus lucescit; sic de repentina summi boni plenitudine in gaudio S. Spiritus exhilarescit, ut si hoc in eo perficiatur, confidat se vitam obtinuisse aeternam. Haec est enim, inquit, vita aeterna, ut cognoscant te solum verum Deum, et quem misisti, Jesum Christum (Joan. XVII). Accedite ergo ad eum, et illuminamini; et facies vestrae non confundentur (Psal. XXXIII).

(137) Med VII, SC, 324 Est quidem alia facies, et alius vultus notitiae tuae, de qua dictum est ad Moysen: Facies mea non videbitur tibi: non enim videbit me homo et vivet (Exod. XXXIII): visio vel scientia divinae majestatis tuae, quae in hac vita melius nesciendo scitur, et scire aliquem, quomodo eam nesciat, haec in hac vita summa ejus scientia est.

(138) Med VII, SC, 324Sic et tu, o sapientia Dei et lux veritatis, cum venisti in mundum, per quem mundus factus est, illuminasti [Col. 0229B] omnem hominem venientem in hunc mundum; sed tenebrae te non comprehenderunt. Quotquot autem te receperunt, et lucem veritatis tuae, dedisti eis potestatem filios Dei fieri.

(139) Med VII, SC, 324, Sed, o Domine, licet tenebras ignorantiae nostrae et caecitatis humanae posueris latibulum faciei hujus; tamen in circuitu tuo tabernaculum tuum, luminosi scilicet tui, sancti aliqui fuerunt, qui de luminis et ignis tui contubernio lucentes et ardentes

(140) Med VII, SC, 324 verbo et exemplo caeteros illuminabant et accendebant, et hujus supereminentis notitiae tuae solemne gaudium in futura nobis [Col. 0229A] vita denuntiabant, qua videberis sicuti es, vel facie ad faciem:

(141) Med VII, SC, 324, interim vero per eos fulgura veritatis tuae alluxerunt orbi terrae, et illuxerunt coruscationes, ad quas hilarescunt, qui sanos habent oculos; commoventur autem et conturbantur, qui diligunt tenebras magis quam lucem. Sic interim, o visu desiderabilis! exquirit te facies mea; faciem tuam requiro, ne, obsecro, avertas eam a me (Psal. XXVI). Sed doce me interim, o aeterna sapientia, illustratione ipsius vultus tui, quae sit ista facies et facies; quia, licet desiderio alterius ad alteram contrabescam, neutram tamen [Col. 0228A] satis novi.

(142) Med X, SC, 324, Cum enim attentius respicimus in imaginem passionis tuae silente ipsa, videris nobis dicere de cruce: Cum dilexissem vos, in finem dilexi vos. Mors et infernus mordeant me in mortem suam; comedite vos amici, et inebriamini, charissimi, in vitam aeternam.

(143) Med X, SC, 324 Mediante namque imagine passionis tuae, Christe, cogitatum a nobis circa nos bonum tuum repente nos transfert in summi boni affectum.

(144) Med X, SC, 324, Cujus faciem in opere salutis tuae das nobis videre, non jam quasi humano conatu exorta intelligentia, et trementibus oculis mentis, et refugientibus lucem tuam, sed placido amoris sensu, et bono usu videndi et fruendi suavitate, sapientia tua quae nostra sunt disponente nobis suaviter.

(145) Med X, SC, 324 Laborat enim, qui ascendit aliunde. Qui vero per te intrat, o ostium, per planum graditur, et venit ad Patrem, ad quem nullus venit nisi per te; nec jam laborat in intellectu supereminentis scientiae; sed totus resolvitur in suavitate bene affectae conscientiae.

(146) ExpCant 88, CCHR, 88, 67, 48-55:         [ Links ] Duo sunt oculi contemplationis, ratio et amor. Et secundum quod dicit propheta: Divitiae salutis sapientia et scientia, alter secundum scientiam, quae sunt humana; alter uero divina scrutatur secundum sapientiam. Cum uero illustrantur a gratia, multum se adiuvant ad inuicem, quia et amor uiuificat rationem, et ratio clarificat amorem, fitquecolumbinus intuitus, simplex ad contemplandum, prudens ad cauendum.

(147) ExpCant 88, CCHR, 88, 67, 55-59:         [ Links ] Fiuntque saepe duo isti oculi unus oculus, cum fideliter sibi cooperantur, cum in contemplatione Dei, in qua maxime amor operatur, ratio transit in amorem et in quendam spiritualem vel diuinum formatur intellectum, qui omnem superat et absorbet rationem.

(148) Cf. DUMEIGE, G., Richard de Saint -Victor et l´idee chretienne de l´Amour, Paris 1952, 7.        [ Links ]

(149) CHATILLON J., Richard de saint, DSp 628. -Para la influencia de Gregorio Magno cf. ARIS M-A., Contemplatio. Philosophische Studien zum Traktat Benjamin Maior des Richard von St. Victor (Fuldaer Studien, 6) Frankfurt 1996, 36 y 96.        [ Links ]

(150) Cf. ARIS M-A., o. c., 8.

(151) Cf. DUMEIGE G., 113, n.73: Cf. Apoc I, 1 (687 A) La definición que da el Pseudo-Dionysius: "Symbolum est collectio formarum visibilium ad invisibilium demostrationem" sobre todo, la teología trinitaria de Ricardo revela mayor presencia de Agustín en cuanto a su dinámica profunda relacional y solo la idea del exceso de bondad hace recordar a Dionisio. Es significativo también, además, el concepto de símbolo, propia de Dionisio que Ricardo integra. Cf. DEN BOK N., Communicating the most high. A systematic study of person and Trinity in the theology of Richard of St. Victor (+ 1173) (Bibliotheca Victorian, VII) Paris-Turnout1996, 112 n.65 y 163, n.53: los vestigios de la Trinidad de la creación, que los victorinos, incorporando al Areopagita.-cf. GONZALEZ O. Sobre las fuentes de Ricardo de San Víctor y su influjo en San Buenaventura, La Ciudad de Dios 176 (1963) 567-602.        [ Links ]

(152) RICHARD VON ST.VIKTOR, Die Dreieinigkeit, Übertragen und Anmerkungen von Hans Urs von BALTHASAR, Ensiedeln 1980,         [ Links ] 15ss. Cabe destacar la obra clásica de G. Dumeige y los estudios de M. Arias Reyero, sobre todo, "Al principio amaba el amor". La doctrina de la Trinidad en Ricardo de San Víctor, TV 31 (1990) 163-190;        [ Links ]

(153) De Trinitate, Prólogo: "Nos debe parecer poco creer lo que es verdadero y recto de Dios; trabajemos, como se ha dicho, para entender lo que creemos. Empleemos siempre, en cuanto puede ser lícito y posible, por comprender con la razón lo que tenemos por la fe." cf. ARIAS M., Fe y razón: las razones necesarias en el "De Trinitate" de Ricardo de San Víctor, TV 32 (1991) 295-310;         [ Links ]

(154) BenMay I, 1 PL 196, 63 B: Mysticam Moysi arcam libet, si liceat ex inspirationis illius munere qui habet clavem scientiae lucubratiunculae nostrae expositione, vel ad aliquid reserare, et si quid adhuc in hoc arcanorum divinorum secretario, scientiarumque reconditorio repositum latet- Quid juxta allegoricum sensum haec arca mystice designet, vel quomodo Christum significet, a doctoribus fuit jam ante nos dictum et a perspicacioribus pertractatum. Cf. ARIS M-A., o. c., 96ss.

(155) BenMay I, 6 PL 196, 70B-72C. -Quot sint vel quae contemplationis genera. Sex autem sunt contemplationum genera a se et inter se omnino divisa. Primum itaque est in imaginatione et secundum solam imaginationem. Secundum est in imaginatione secundum rationem. Tertium est in ratione secundum imaginationem. Quartum est in ratione et secundum rationem. Quintum est supra, sed non praeter rationem. Sextum supra rationem, et videtur esse praeter rationem

(156) BenMay IV, 8, PL 196, 112A: Quaeramus igitur quae sint ista duo propitiatorii nostri latera, ut consequenter inveniamus quo unus ex cherubin stare habeat ex parte una, et alter ex altera. Sicut superius jam satis ostendimus, per propitiatorium illud contemplationis genus intelligimus quod habetur de spiritibus rationalibus. Cf.ARIS M-A., o. c., 61ss.

(157) Cf.ARIS M-A., o. c., 56.

(158) BenMay IV, 8, PL 196, 112D: Dicatur itaque propitiatorii nostri, si placet, latus unum, divina in rationabilibus substantiis similitudo, dicatur et alterum in eisdem essentiis Divinitatis summae multiplex dissimilitudo.

(159) BenMay IV 9, PL 196, 114C-114D: Nam quidquid divinum simile, vel divinis dissimile in nobis cernitur, divinorum, uti jam dictum est, comparatione fuscatur. Solet autem, ut diximus, obnubilatio non solum claritatem, verum etiam calorem temperare, et utrumque tolerabiliorem reddere. Et fit saepe (quod omnes novimus) ut in nostra gratia nosmetipsos aestimatione, vel dilectione modum tenere nesciamus. Sed ex divinarum utique rerum assidua contemplatione, profundaque admiratione, in nobis agitur ut utriusque in nobis nimietas vel superfluitasreprimatur. Nullum omnino, nullum, inquam, omnium rationalium spirituum, credo privatum illum propriae excellentiae amorem, vel opinionem ad veram et legitimam aequitatis mensuram posse restringere, nisi qui veraciter seipsum novit in eorum quae diximus comparatione despicere.

(160) BenMay IV, 9, PL 196, 114A-114B: Utinam cum tanto studio et desiderio, in eorum aspectum raperemur, et in eorum admiratione, cum tanta animi abalienatione, supra nosmetipsos duceremur, ut interim mens nostra seipsam nesciret, dum in ejusmodi cherubin aspectum suspensa stuperet, in tantum ut cum Apostolo dicere auderet: Sive in corpore, sive extra corpus, nescio, Deus scit (II Cor. XVIII). Vide quam profunde sub dictorum cherubin alis lateat, qui seipsum interim ignorat. Sed si non potest haec alarum adumbratio mentis respectum in ejusmodi excessus abalienare, debet tamen, quod et semper solet, aureum illum propitiatorii fulgorem obnubilare, et nostris aspectibus temperare. Propitiatorii nostri fulgor absque dubio superducta obumbratione obnubilatur, quando quidquid in nobis lucere videtur, majoris et supereminentioris claritatis comparatione despicitur.

(161) BenMay IV, 9, PL 196, 114D: Et nota quod quemadmodum arca propitiatorio tegitur, sic et ipsum propitiatorium dictarum alarum expansione tegi jubetur. Absque dubio sicut ex contemplatione spiritalis creaturae ejusque eminentiae obducitur amor et approbatio mundi,

(162) BenMay IV, 9, PL 196, 114D: sic ex contemplatione creatricis essentiae ejusque supereminentiae temperatur apud unumquemque amor et approbatio sui.

(163) De Trinitate III, 2, SC, 63, 168 : Ubi autem totius bonitatis plenitudo est, vera et summa caritas deesse non potest. Nihil enim caritate melius, nihil caritate perfectius. Nullus autem pro privato, et proprio sui ipsius amore dicitur proprie caritatem habere. Oportet itaque ut amor in alterum tendat, ut caritas esse queat. Ubi ergo pluralitas personarum deest, caritas omnino esse non potest. -Según ARIS M-A., o. c., 117 es notorio el cambio que realiza aquí Ricardo con respecto de Agustín.

(164) De Trinitate III, 2, SC, 63, 168: Ut ergo in illa vera divinitate plenitudo charitatis possit locum habere, oportuit aliquam divinam personam personae condignae, et eo ipso divino consortio non carere. Vide ergo quam de facili ratio convincit quod in vera divinitate pluralitas personarum deessenon possit. Certe solus Deus summe bonus est. Solus ergo Deus summe diligendus est. Summam ergo dilectionem divina persona exhibere non posset personae quae divinitate careret. Plenitudo autem divinitatis non potuit esse sine plenitudine bonitatis. Bonitatis vero plenitudo non potuit esse sine caritatis plenitudine, nec caritatis plenitudo sine divinarum personarum pluralitate.

(165) De Trinitate III, 19, SC, 63, 208: Quod de Trinitatis assertione multiplici rationis attestatione probatum est compendiosa satis multumque perspicua consideratione confirmari potest. Virtutem itaque ac proprietatem condilectionis diligenti consideratione perpendamus, et citius inveniemus quod quaerimus.

(166) De Trinitate III, 19, SC, 63, 208: Quando unus alteri amorem impendit, et solus solum diligit, dilectio quidem est, sed condilectio non est.

(167) De Trinitate III, 19, SC, 63, 208: Quando duo se mutuo diligunt, et summi desiderii affectum invicem impendunt, et istius in illum, illius vero in istum affectus discurrit, et quasi in diversa tendit, utrobique quidem dilectio est, sed condilectio non est.

(168) De Trinitate III, 19, SC, 63, 208s: Condilectio autem jure dicitur, ubi a duobus tertius concorditer diligitur, socialiter amatur, et duorum affectus tertii amoris incendio in unum conflatur.

(169) De Trinitate III, 19, SC, 63, 210: Ex his itaque patet quod in ipsa divinitate condilectio locum non haberet, si duobus tantum consistentibus tertia persona deesset. Non enim hic de qualicunque, sed de summa condilectione loquimur, et qualem creatura a Creatore nunquam meretur, nunquam digna invenitur.

(170) De Trinitate III, 19, SC, 63, 210: Quis, quaeso digne explicare valeat quanta virtus benevolentiae summae et usquequaque perfectae? Quis, quaeso, digne aestimare sufficiat quae vel quanta sit dignitas intimae et summae concordiae? Si tanta itaque dignitas est in his duabus virtutibus cuique ex semetipsa, quid, quaeso, virtutis, quid dignitatis inerit ubi quaevis conditur ex altera, ubi una magnificatur ex alia, ista consummatur ex illa? Quid autem aliud est intima et summa condilectio, nisi intimae et summae concordiae mutua concursio?

(171) De Trinitate III, 19, SC, 63, 210: Virtus itaque tantae dignitatis et supereminentis excellentiae sicut non potest in summo bono universaliterque perfecto deesse, sic nec potest sine personarum Trinitate subsistere.

(172) De Trinitate V, 25, SC, 63, 366-368 : Nunc igitur in unum, si placet, breviter colligamus quae in hoc libro ratiocinando exsecuti sumus. Omnibus divinis personis est commune omnem plenitudinem habere. Commune est solis duabus omnem plenitudinem dare. Commune est solis duabus omnem plenitudinem accepisse. Commune est solis duabus non habere utrumque. Unius namque proprietas est in solo dando. Alterius proprietas in solo accipiendo. Tertiae proprietas tam in accipiendo quam in dando. Solis duabus est commune personam de se procedentem habere. Solis duabus est commune, aliunde procedere. Solis duabus commune est, non habere utrumque. Non tantummodo de se procedentem habere, est proprietas unius. Tantummodo vero procedere, est proprietas alterius. Proprietas autem tertiae tam ab alio procedere quam de se procedentem habere. Proprium est solius personae procedere a nulla. Proprium solius alterius procedere ab una sola. Proprium solius tertiae a gemina procedere. Sola autem una est a qua est nulla; sola similiter una a qua est una sola, sola vero una a qua procedit gemina. Cum igitur sit duabus personis commune a semetipsis non esse, sed aliunde procedere, restat adhuc cum summa diligentia quaerere in quo ad invicem differant processio unius et processio alterius. Inventa autem differentia habitudinis mutuae, pro similitudinis ratione, oportet ad ultimum nomen proprium assignare. Proposueram quidem quid de his sentirem in commune proferre, sed quoniam in ipsis alta profunditas est, satius erit haec altioribus ingeniis altius discutienda relinquere; et quid, ex his quae jam dicta sunt, gratitudinis vel ingratitudinis merear, ex aliorum judicio probare.

(173) De Trinitate VI, 14 SC, 63, 412. Diligenti consideratione dignum videtur qua ratione Spiritus sanctus donum Dei dicatur. Sicut in superioribus evidenti explanatione ostendimus, in Patre est plenitudo amoris gratuiti, in Spiritu sancto plenitudo amoris debiti, in Filio plenitudo amoris debiti simul et gratuiti. -La influencia de Anselmo es notoria. Cf. GONZALEZ O., o. c, 570ss.

(174) De Trinitate VI, 14, SC, 63, 412: Quomodo autem haec omnia oporteat intelligi, satis ibi diligenter expressi. In illa vero summe simplici natura, ubi non potest esse compositio aliqua, pro certo non est aliud aliquid Spiritus sanctus, et aliud aliquid amor ipsius. Quid itaque est Spiritus sancti datio vel missio, nisi debiti amoris infusio? Spiritus sanctus ergo tunc homini divinitus datur, quando debitus Deitatis amor menti humanae inspiratur.

(175) De Trinitate VI, 14, SC, 63, 412s: Cum enim hic Spiritus spiritum rationalem intrat, ipsius affectum divino ardore inflammat, et ad proprietatis suae similitudinem transformat, ut auctori suo amorem quem debet exhibeat

(176) De Trinitate VI, 14, SC, 63, 414: Quid enim est Spiritus sanctus nisi ignis divinus? Omnis enim amor est ignis, sed ignis spiritualis. Quod facit ignis corporalis circa ferrum, hoc agit hic ignis de quo loquimur circa cor foedum, frigidum et durum. Nam ad hujus ignis immissionem, animus humanus omnem nigredinem, frigiditatem, duritiem paulatim deponit, et totus in ejus a quo inflammatur similitudinem transit. Nam ex succensione ignis divini incandescit, totus exardescit, pariter et eliquescit in amorem Dei, juxta illud Apostoli: Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis.

(177) De Trinitate VI, 14, SC, 63, 414: Sed cur, quaeso, dicitur per Spiritum sanctum, magis quam per Patrem et Filium? Sed scimus quia Pater auctorem, vel datorem non habet, unde nec nisi gratuitum amorem habere valet. Filius autem, ut superius dictum est, habet amorem tam gratuitum quam debitum. In divino itaque amore proprietati Filii, vel proprietati Patris conformari non possumus, qui simul utrumque, vel saltem solum gratuitum amorem erga Deum habere non valemus. In quo ergo, quaeso, creatura Creatorem suum gratis diligere valet, a quo habet totum quo habet? In quantum igitur auctori nostro debitum amorem reddimus, in tantum pro certo Spiritus sancti proprietati configuramur. Ad hoc namque homini datur, ad hoc illi inspiratur. ut illi in quantum sibi possibile est, configuretur.

(178) De Trinitate VI, 14, SC, 63, 416: Mittitur autem haec datio, vel datur haec missio simul et pari modo tam a Patre quam a Filio. Spiritus namque sanctus ab utroque habet totum quod habet. Si igitur ab utroque habet esse, posse et velle, merito eum dicuntur mittere, vel dare a quibus accepit, ut possit, et velit venire, et nobis inesse.

(179) QGVCH IV, PL 196, 1222AB: In tertio itaque gradu anima in Deum glorificatur, in quarto propter Deum humiliatur. In tertio gradu conformatur divinae claritati, in quarto vero conformatur Christianae humilitati. Et cum in tertio gradu quodammodo, quasi in forma Dei esset, nihilominus tamen in quarto gradu semetipsum exinanire incipit, formam servi accipiens, et habitu iteruminvenitur ut homo.

(180) QGVCH IV, PL 196, 1222AB: Cum igitur anima in hunc modum divino fuerit igne decocta, medullitus emollita, penitusque liquefacta, quid jam supererit nisi ut ei proponatur quae sit voluntas Dei bona, beneplacens atque perfecta, quasi quaedam ad quam informetur consummatae virtutis, formula? Sicut enim exclusores liquefactis metallis propositisque formulis, quamlibet imaginem pro voluntatis arbitrio excludunt et vasa quaelibet juxta modum congruum formamque destinatam producunt; sic anima in hoc esse ad omnem divinae voluntatis nutum facile se applicat, imo spontaneo quodam desiderio ad omne ejus arbitrium seipsam accommodat, et juxta divini beneplaciti modum omnem voluntatem suam informat. Et, sicut metallum liquefactum quocunque ei via aperitur, facile ad inferiora currendo delabitur, sic anima in hoc esse ad omnem obedientiam se sponte humiliat, et ad omnem humilitatem juxta divinae dispositionis ordinem libenter inclinat.

(181) QGVCH IV, PL 196, 1222, BC: In hoc itaque statu animae ejusmodi proponitur forma voluntati Christi, unde et dicitur ei: Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Jesu. Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalem Deo; sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo; humiliavit autem semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis (Philip. II). Haec est forma humilitatis Christi, ad quam conformare se debet quisquis supernum consummatae caritatis gradum attingere volet. Majorem siquidem caritatem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis.Ad summum itaque caritatis culmen profecerunt, et jam in quarto caritatis gradu positi sunt, qui pro amicis animam suam ponere, et illud Apostolicum implere jam possunt: Estote imitatores Dei sicut filii charissimi, et ambulate in dilectione sicut et Christus dilexit vos, et tradidit semetipsum pro vobis oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis.

(182) QGVCH IV, PL 196, 1222D-1223A: In tertio itaque gradu quodammodo mortificatur in Deum, in quarto quasi resuscitatur in Christum. Qui igitur in quarto gradu est, veraciter dicere potest: Vivo autem jam non ego, vivit vero in me Christus (Galat. II). Incipit ergo in novitate vitae ambulare qui ejusmodi est, quia de reliquo sibi vivere Christus est, et mori lucrum. Coarctatur sane e duobus desiderium habens dissolvi et cum Christo esse: multo enim melius, permanere in carne necessarium ducit propter nos. "Caritas enim Christi urget eum"; sit igitur nova creatura, qui ejusmodi est; vetera transierunt, et ecce nova facta sunt omnia. In tertio enim gradu mortificatus, in quarto quasi resurgens ex mortuis, jam non moritur, mors illi ultra non dominabitur, quod enim vivit, vivit Deo.

(183) Brevil I, 6, Omnia Opera V, 214 : tamen Patri dicitur appropriari unitas, Filio veritas, Spiritui sancto bonitas

(184) Brevil I, 6 Omnia Opera V, 215: Haec autem dicuntur appropriari, non quia fiant propria, cum semper sint communia; sed quia ducunt ad intelligentiam et notitiam propriorum, videlicet trium personarum.

(185) Brevil I, 6, 2 Omnia Opera V, 215: hinc est, quod haec attribuuntur primo principio in summo, quia perfecta et generalia; el appropriatur tribus personis, quia ordinata; et ideo summe unum Patri, qui est origo personarum; summe verum Filio, qui est a Patre ut verbum; summe bonum Spiritui sancto, qui est ab utroque ut amor et donum.

(186) Brevil I, 6, 5 Omnia Opera V, 215: Ex his apparet, quae sint appropriata et quibus et qua de causa. Haec tamen ultima, sicilicet potentia, sapientia et voluntas, sunt potissime illa, ex quibus in Scripturis laudatur Trinitas summa. Et ideo de his aliquid dicendum est breviter et summatim.

(187) Cf. BEIERWALTES W. Denken des Einen.Studien zur neuplatonischen Philosophie und ihrer Wirkungs- geschichte, Frankfurt a. Main 1985, 385-423.        [ Links ]

(188) Cf. las diferencias de las interpretaciones de los"sentidos espirituales", según K. RAHNER, Die Lehre von den "Geistlichen Sinnen" im Mittelalter, Schriften zur Theologie, XII, 1975, 137-172         [ Links ] y BALTHASAR H. Urs von, Buenaventura, en Gloria 2, Madrid 1986, 253- 342        [ Links ]

(189) Itiner mentis VII, 4, Omnia Opera V, 312: In hoc autem transitu, si sit perfectus, oportet quod relinquantur omnes intellectuales operaciones, et apex affectus totus transferatur et transformetur in Deum. Hoc autem est mysticum et secretissimum, quod nemo novit, nisi qui accipit, nec accipit nisi qui desiderat, nec desiderat nisi quem ignis Spiritus sancti medullitus inflammat, quem Christus misit in terram. Et ideo dicit Apostolus, hanc mysticam sapientiam esse per Spiritum sanctum revelatam. Cf. Itiner mentis VII, 6 Omnia Opera V, 313: Si autem quaeras, quomodo hace fiant, interroga gratiam, non doctrinam; desiderium, non intellectum; gemitum orationis, nonstudium lectionis; sponsum, non magistrum; Deum, non hominem; caliginem, non claritatem; non lucem, sed ignem totaliter inflammantem et in Deum excessivis unctionibus et ardentissimis affectionibus transferentem. Qui quidem ignis Deus est, et huius caminus est in Jerusalem et Christus hunc accendit in fervore suae ardentissimae passionis, quem solus ille vere percipit, qui dicit: Suspendiam elegit anima mea, et mortem ossa mea. Quam mortem qui diligit videre potest Deum, quia indubitanter verum est: Non videbit me homo et vivet. Moriamur igitur et ingrediamur in caliginem, imponamus silentium sollicitudinibus, concupiscentiis et phantasmatibus; transcamus cum Christo crucifixo ex boc mundo ad Patrem ut, ostenso nobis Patre, dicamus cum Philippo: Stifficit nobis; audiamus cum Paulo: Sufficit tibi gracia mea; exsultemus cum David dicentes: Defecit caro mea et cor meum, Deus cordis mei et pars mea Deus in aeternam. Benedictus Dominus in aeternum et dicet omnis populus: Fiat, ...

(190) Itiner mentis VII, 5 Omnia Opera V, 312: Quoniam igitur ad hoc nihil potest natura, modicum potest industria, parum est dandum inquisitioni, et multum unctioni; parum dandum est linguae, et plurimum internae laetitiae; parum dandum est verbo et scripto, et totum Dei dono, scilicet Spiritui sancto; parum aut nihil dandum est creaturae, et totum creatrici essentiae, Patri el Filio et Spiritui sancto, dicendo cum Dionysios ad Deum Trinitatem: "Trinitas superessentialis et superdeus et superoptime Christianorum inspector theosophiae, dirrige nos in mysticorum eloquiorurn superincognitum et superlucentem et sublimissimum verticem; ubi nova et absoluta et inconversibilia theologiae mysteria secundum superlucentem absconduntur occulte docentis silentii caliginem in obscurissimo, quod est supermanifestissimum, supersplendentem, et in qua omne relucet, et invisibilium superbonorum splendoribus superimplentem invisibiles intellectus". Cf. BEIERWALTES W., Dionysius und Bonaventura, en ANDIA de Y., Denys l´ Aréopagite et sa posterité en Orient et en Occident, Paris 1996, 487-99;         [ Links ] RATZINGER J., La théologie de l´histoire de saint Bonaventure, Paris 1988, 100-104:         [ Links ] sostiene el autor, que la influencia de Dionisio sobre Bonaventura requiere una monografía especial.

(191) Idem, Omnia Opera V, 313 Hoc ad Deum. Ad amicum autem, qui haec scribuntur, dicatur cum eodem: "Tu autem, o amice, circa mysticas visiones, corroborato itinere, et sensus desere et intelectuales operaciones et sensibilia et invisibilia et omne non ens et ens, et ad unitatern, ut possibile est, inscius restituere ipsius, qui est super omnem essentiam et scientiam. Etenim te ipso et omnibus immensurabili et absoluto purae mentis excessu, ad superessentialem divinarum tenebrarum radium, omnia deserens et ab omnibus absolutos, ascendes"

(192) Cf. Hex I, 11- 38 Omnia Opera V, 331-335; Hex IX, 1 Omnia Opera V, 372: Et ideo intelligendum, quod huius fidei firmitas est triplex. Prima est ex testimonio veritatis expressae per Verbum increatum; secundum, ex testimonio veritatis expressae per Verbum incarnatum; tertia, ex testimonio veritatis expressae per Verbum inspiratum.

(193) Hex I 13, Omnia Opera V, 331: Pater enim ab aeterno genuit Filium similem sibi et dixit se et similitudinem suam similem sibi et cum hoc totum posse suum; dixit quae posset facere, et maxime quae voluit facere, et omnia in eo expressit, siciliect in Filio seu in isto medio tanquam in sua arte. Unde illud medium veritas est;

(194) Hex I 14, Omnia Opera V, 314s: Istud est medium personarum necessario: quia, si persona est, quae producit et non producitur, et persona, quae producitur et non producit, necessario est media quae producitur et producit. Haec est ergo veritas sola mente perceptibilis...

(195) Hex IX, 2 Omnia Opera V, 372s: A tribus datur testimonium, sed exprimitur per Verbum, quia Verbum et Patrem et se ipsum et Spiritum sanctum exprimit et omnia alia. Cf. In I sent d. 32, Omnia Opera I, 558: Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto, hoc est, invicem concordando spirant Spiritum sanctum, vel spirando Spiritum Sanctum invicem connectuntur.

(196) BIELER M, Karl Barths Auseinandersetzung mit der Analogía entis und der Anfang der Theologie, CATH 40(1986) 229-245.        [ Links ]

197) BALTHASAR H.U., Teodramática 5, Madrid 1997, 64-65.        [ Links ]

(198) Soliloq I 3, Opera Omnia, VIII, 30: Primo ergo considera, quam generose formata sis per naturam. Generositas tua naturalis consistit in hoc, ut existimo, quia tibi naturaliter ad tui decorem impressa est imago beatissimae Trinitatis.

(199) Soliloq I, 3, Opera Omnia, VIII, 30: -quantum in creaturis omnibus admirabilis, quia omnia potenter creat, sapienter gubernat, benigne dispensat... -Reconosce ergo, o anima mea, quam mira et inaestimabilis dignitas est, esse non solum vestigium Creatoris, quod est commune omnibus creaturis, sed etiam esse imaginem eius, quod est proprium creaturae rationalis.

(200) Soliloq I, 4 Opera Omnia, VIII, 30-31: Sed quia haec modica non immerito forte indicarentur, si morte finirentur; exulta et lauda, quia cum praedictis dedit tibi naturam immortalem, substantiam incorruptibilem, durationem interminabilem, vitam perpetuam... y continua con san Agustín: O anima, adverte, quod Creator tuus post illud esse dedit tibi pulcrum esse, dedit tibi perpetuum esse, deditque tibi vivere, sentir, discerne, sensibus te decoravit, sapientia illustravit". "Tuam igitur pulcritudinem attende, ut intelligas, qualem debeas pulcritudinem diligere. Quodsi temetipsam, ut expedit, contemplari non sufficis, cur saltem, quid de te aestimare debeas, ex iudicio alieno non perpendis? Sponsum habes, de cuius pulcritudine, si dubitares, scire posses, quod tam pulcher, tam formosus, tam unicus Dei Filius tuo aspectu captus non esset, si eum singularis decor tuus et ultra ceteros admirandus non traxisset" Haec Augustinus.

(201) Para las implicaciones prácticas cf. HEINZ H., Trinitarische Begegnungen bei Bonaventura.Fruchtbarkeit einer appropriativen Trinitätstheologie (Beiträge zur Geschichte der Philophie und Theologie des Mittelalters Neue Folge, 26) Münster 1985, 291-94.

(202) Cf. SCHLOSSER M., Einleitung, Bonaventura de Triplici Via. Über den dreifachen Weg (FONTES CHRISTIANI, 14) Freiburg, Basel, Wien, Barcelona, Roma, New York 1993, 62-65.         [ Links ] La influencia de Ricardo sobre Bonaventura, en general, se considera mínima. Cf. GONZALEZ O., o. c.